تفسیر آیه دوازدهم سوره حجرات

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ ﴿۱۲﴾ اى کسانى که ایمان آورده‏اید از بسیارى از گمانها بپرهیزید که پاره‏اى از گمانها گناه است و جاسوسى مکنید و بعضى از شما غیبت بعضى نکند آیا کسى از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‏اش را بخورد از آن کراهت دارید [پس] از خدا بترسید که خدا توبه‏پذیر مهربان است (۱۲)

شان نزول آیه

دو نفر از اصحاب رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله) از رفیقشان " سلمان" غیبت کردند، زیرا او را خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرستاده بودند تا غذایى براى آنها بیاورد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) سلمان را سراغ "اسامة بن زید" که مسئول" بیت المال" بود فرستاد، "اسامه" گفت: الان چیزى ندارم، آن دو نفر از" اسامه" غیبت کردند و گفتند: او بخل ورزیده و در باره" سلمان" گفتند: اگر او را به سراغ چاه سمیحه (چاه پر آبى بود) بفرستیم، آب آن فروکش خواهد کرد! سپس خودشان به راه افتادند تا نزد" اسامه" بیایند، و درباره موضوع کار خود تجسس کنند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: من آثار خوردن گوشت در دهان شما مى‏بینم، عرض کردند: اى رسول خدا ما امروز مطلقا گوشت نخورده‏ایم! فرمود: آرى گوشت" سلمان" و" اسامه" را مى‏خوردید. این آیه نازل شد و مسلمانان را از غیبت نهى کرد.

تفسیر اطیب البیان
(12) (یا ایها الذین امنوا اجتنبوا کثیرا من االظن ان بعض الظن اثم و لاتجسسوا ولا یغتب بعضکم بعضا ایحب احدکم ان یاکل لحم اخیه میتا فکرهتموه واتقوا الله ان الله تواب رحیم ): (ای کسانی که ایمان آورده اید از بسیاری از گمانهادوری کنید، همانا بعضی از گمانها گناه است و از عیوب مردم تجسس نکنید و پشت سریکدیگر غیبت ننمائید، آیا یکی از شما هست که دوست بدارد، گوشت برادر مرده خودرا بخورد؟ قطعا از این کار کراهت دارید و از خدا پروا کنید همانا خداوند توبه پذیرمهربان است )مراد از گمانی که در این آیه نهی شده گمان بد و سوءظن است وگرنه در مورد گمان خوب سفارش شده است همچنانکه می فرماید (لولا اذ سمعتموه ظن المؤمنون والمؤمنات بانفسهم خیرا(47) چرا مؤمنان وقتی تهمتها را می شنوند به یکدیگر حسن ظن نمی ورزند؟)و مراد از اجتناب از سوءظن اجتناب از پذیرفتن و تلقی آنست (چون خود گمان وظن نوعی ادراک نفسانی است که انسان نمی تواند مانع آن شود) به همین دلیل هم فرمودبعضی از گمانها گناه است ، یعنی سوءظنی که انسان به آن ترتیب اثر دهد و به شخص مظنون تهمت زده یا توهین کند، گناه محسوب می شود.و اینکه فرمود (کثیرا من الظن ) برای اشاره به این است که گناه ظن سوء فی نفسه زیاداست و شاید هم می خواسته بفهماند که از بسیاری از مظنه ها اجتناب کنید، چه آنهایی که می دانید گناه است و چه آنهایی که نمی دانید، تا نتیجتا یقین بیابید که از ظن گناه و سوءاجتناب کرده اید. در ادامه اهل ایمان را از تجسس و تفحص در امور پنهانی مردم بازمی دارد، یعنی می خواهد بفرماید، ای اهل ایمان عیوب مسلمانان را پی جویی وتفحص نکنید و اموری را که صاحبش مایل است مخفی بماند، فاش نسازید.سپس مردم را از غیبت یکدیگر نهی می کند، و غیبت یعنی اینکه در غیاب شخصی چیزی بگوییم که وجدان ما، ما را از آن نهی می کند و یا چیزی بگوییم که اگر آن فرد،آن را بشنود ناراحت می شود و علت نهی از غیبت آنست که اگر جو غیبت در جامعه حاکم شود، امنیت ارتباطات زایل می شود و عمل غیبت مانند خوره ایست که در بدن جامعه راه می یابد و اعضای آن را یکی پس از دیگری فاسد می سازد تا جائی که به کلی رشته حیات آن قطع شود و غیبت ابطال هویت و شخصیت اجتماعی افرادیست که خودشان حضور ندارند و نمی توانند از خود دفاع کنند و اینکه غیبت را به خوردن گوشت برادر مرده فرد تشبیه نموده به جهت آنست که اولا شخص غیبت شونده برادردینی فرد غیبت کننده است و چون بی خبر است و نمی تواند از خود دفاع کند، مانندشخص مرده است . و در عین حال اگر ما عیب کسی را در حضور او بگوئیم می تواندخودش اتهام را از خود برطرف کند همانطور که اگر بدن شخص زنده ای آسیبی ببیندمی تواند آن را ترمیم کند، اما شخصی که حضور ندارد و ما عیب او را بگوییم ، مانند این است که به اعضای بدن مرده ای آسیب بزنیم و بدیهی است که بدن مرده قادر به ترمیم وجبران آن آسیب نیست .و این مثالی که قرآن می زند امری ثابت و محقق است چون هرگز هیچ کس راضی نمی شود که گوشت برادر مرده اش را بخورد و کراهت از این امر، مسأله ای محقق وقطعی است به همین صورت غیبت سایر مؤمنان نیز باید مورد نفرت و کراهت انسان باشد.و در مقام تأکید نهی می فرماید: از خدا بترسید و پروا داشته باشید از اینکه مرتکب سوءظن و غیبت و سایر گناهان شوید و در عین حال اگر تاکنون مرتکب این اعمال شده اید، اکنون توبه کنید و دست بردارید، چون خدا بسیار توبه پذیر است و نسبت به بندگان تائبش لطف و مهربانی دارد و آنها را می بخشد.